Josip Broz Tito

Wikipedia, Entziklopedia askea
Josip Broz Tito

1. Lerrokatu Gabeko Mugimenduko idazkari nagusi

1961eko irailaren 1a - 1964ko urriaren 5a
← baliorik ez - Gamal Abdel Nasser →
Jugoslaviako Presidentea

1953ko urtarrilaren 14a - 1980ko maiatzaren 4a
← Ivan Ribar (en) Itzuli - Lazar Koliševski (en) Itzuli →
Jugoslaviako Kontseilu Exekutibo Federaleko Presidentea

1944ko azaroaren 2a - 1963ko ekainaren 29a
← Ivan Šubašić (en) Itzuli - Petar Stambolić (en) Itzuli →
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakJosip Broz
JaiotzaKumrovec (en) Itzuli, 1892ko maiatzaren 7a
Herrialdea Hungariako Erresuma  (1892 -  1918)
Serbiar, Kroaziar eta Esloveniarren Erresuma  (1918 -  1929)
 Jugoslaviako Erresuma  (1929 -  1943)
Jugoslaviako Errepublika Demokratiko Federala  (1943 -  1945)
 Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialista  (1945 -  1980)
HeriotzaLjubljana, 1980ko maiatzaren 4a (87 urte)
Hobiratze lekuaLoreen Etxea
Heriotza moduaberezko heriotza: bihotz-gutxiegitasuna
Familia
AmaQ125908980
Ezkontidea(k)Pelageya Belousova (en) Itzuli  (1919 -  1936ko apirila)
Lucija Bauer (en) Itzuli  (1936ko urria -  1937ko abenduaren 29a)
Herta Haas  (1940 -  1943)
Jovanka Broz  (1952ko apirilaren 15a -  1980ko maiatzaren 4a)
Bikotekidea(k)
Seme-alabak
LeinuaBroz (en) Itzuli
Hezkuntza
HeziketaInternational Lenin School (en) Itzuli
HizkuntzakSerbokroaziera
alemana
errusiera
ingelesa
Kroaziera
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria, makinista, estatu-politikaria, Erresistentziaren kidea, esperantista, iraultzailea eta sarrailagilea
Lantokia(k)Zagreb
Kamnik
Čenkov (en) Itzuli
Pilsen
Alemania
Viena
Wiener Neustadt
Veliko Trojstvo (en) Itzuli
Kraljevica (en) Itzuli
Smederevska Palanka (en) Itzuli
Zagreb
Zagreb
Ljubljana eta Mosku
Jasotako sariak
KidetzaSerbian Academy of Sciences and Arts (en) Itzuli
Macedonian Academy of Sciences and Arts (en) Itzuli
Slovenian Academy of Sciences and Arts (en) Itzuli
Anti-Fascist Council of the People's Liberation of Yugoslavia (en) Itzuli
Izengoitia(k)Tito
Zerbitzu militarra
Adar militarraJugoslaviako Askapen Nazionalerako Armada eta Destakamentu Partisanoak
Yugoslav People's Army (en) Itzuli
GraduaMarshal of Yugoslavia (en) Itzuli
Parte hartutako gatazkakLehen Mundu Gerra
Uztaileko Egunak
Errusiako Gerra Zibila
Espainiako Gerra Zibila
World War II in Yugoslavia (en) Itzuli
Bigarren Mundu Gerra
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioaateismoa
katoliko ez-elizkoia
Alderdi politikoaSocial Democratic Party of Croatia and Slavonia (en) Itzuli
Jugoslaviako Komunisten Liga
IMDB: nm0864482 Allocine: 36958
Musicbrainz: 01e894c6-7a97-476f-969b-333274685c6b Discogs: 1074460 Find a Grave: 8062 Edit the value on Wikidata

Josip Broz Tito —alfabeto zirilikoz Јосип Броз Тито—, jaiotzako izen-deiturez Josip Broz (Kumrovec, Kroazia-Eslavoniako Erresuma, Austria-Hungariako Inperioa, 1892ko maiatzaren 7a – Ljubljana, Jugoslavia —gaur egun Eslovenia—, 1980ko maiatzaren 4a) iraultzaile komunista jugoslaviarra izan zen, eta 1943tik, 1980an hil zen arte, buruzagitza nazionaleko hainbat postutan aritu zen politikaria[1]. Bigarren Mundu Gerran, Jugoslaviako partisanoak zuzendu zituen; sarritan, Alemaniak okupatutako Europako erresistentzia-mugimendu eraginkorrentzat hartzen dira[2][3]. Lehen ministro ere izan zen 1944ko azaroaren 2tik 1963ko ekainaren 29ra bitartean, eta Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren lehendakari 1953ko urtarrilaren 14tik hil zen arte. Haren ideologia politikoari eta programari titoismo deritzo.

Tito aita kroaziar eta ama esloveniarretik jaio zen Kumrovec-en, Austria-Hungaria zen garaian. Soldadutzarako errekrutatuta, nabarmendu, eta garai hartako Austria-Hungariako Armadako sarjentu nagusirik gazteena bilakatu zen. Lehen Mundu Gerran errusiarrek larri zauritu eta harrapatu ondoren, Ural mendilerroko lan-esparru batera bidali zuten. Titok 1917ko Errusiar Iraultzaren eta ondorengo Errusiako Gerra Zibileko ekitaldi batzuetan parte hartu zuen. 1920an, Balkanetara itzuli zenean, Jugoslaviako Erresuma sortu berrian sartu zen, eta, han, Jugoslaviako Alderdi Komunistan (KPJ) sartu zen. 1937an, alderdiaren kontrola de facto bereganatu zuenez, Tito, 1939an, ofizialki hautatu zuten idazkari nagusi, eta, geroago, presidente; agintea, hil arte bete zuen. Bigarren Mundu Gerran, naziek eremua inbaditu ostean, Jugoslaviako gerrilla-mugimendua zuzendu zuen, partisanoak (1941–1945)[4]. Gerra amaitzean, partisanoek, 1943aren erdialdez geroztik aliatuen babesarekin, boterea hartu zuten Jugoslavian.

Haren herrialdeko alderdi komunistaren idazkari orokorra eta geroago presidente bilakatu zen 1939an, eta hil arte kargu horretan aritu zen. Bigarren Mundu Gerran partisanoen buruzagitzan borrokatu zen 1941etik 1945era. 1943an Jugoslaviako Errepublika Sozialista edo Demokratikoa sortu zuten, eta ordutik herrialdeko mariskal izan zen.

1953an Jugoslaviako lehendakari bilakatu zen, eta hil arte iraun zuen karguan.

Gerra ostean, Tito Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistaren (RFSY) arkitekto nagusia izan zen, lehen ministro (1944–1963), presidente (1953–1980; 1974tik bizi osorako presidentea) eta Jugoslaviako mariskal, Jugoslaviako Herri Armadaren (JNA) maila gorena. Kominform-en sortzaileetako bat izan arren, Iosif Stalinen bizitzan, buruzagi bakarra izan zen Ekialdeko Blokeko hegemonia sobietarrari aurre egin zion Kominformeko kidea, eta, 1948an, Jugoslavia kanporatua izan zen erakundetik, Tito-Stalin eszisioa izenez ezagutu zena. Hurrengo urteetan, beste buruzagi politiko eta teorialari marxista batzuekin batera, hala nola Edvard Kardelj eta Milovan Djilas, autogestio sozialistaren eredu idiosinkratikoa abiarazi zuen, non enpresak langileen kontseiluek kudeatzen zituzten eta langile guztiek lantokian demokrazia eta irabazien partaidetza bera izateko eskubidea zuten. Titok zalantza izan zuen federazio zentralizatu edo deszentralizatuago baten alde egiterakoan, eta, azken horren alde egin zuen tirabira etnikoak kontrolpean edukitzeko; hala, konstituzioa apurka-apurka garatu zen errepublika bakoitzari ahalik eta botere gehien delegatzeko eta estatua deuseztatzearen teoria marxistarekin bat etorriz. Jugoslaviako SFRa aurreikusi zuen «interes espezifiko eta komuna lortzeko nazio eta nazionalitate berdinen errepublika federal gisa eta senidetasun eta batasun printzipioaren arabera». Inguruan, harenganako nortasun-gurtza oso indartsua sortu zen, Jugoslaviako Komunisten Ligak hil ondoren ere mantendu zuena. Tito hil ondoren, Jugoslaviako buruzagitza urteroko txandakako presidentetza bihurtu zen, nazionalitate guztiei ordezkaritza emateko eta buruzagi autoritario baten agerpena saihesteko. Hamabi urte geroago, Ekialdeko Europan komunismoa erori eta tentsio etnikoak areagotu zirenean, Jugoslavia desegin, eta etnien arteko gerra sorta batean sartu zen.

Titorekin kritikoak diren historialariek autoritariotzat jotzen dute bere presidentetza[5][6], eta diktadoretzat dute[7][8], beste batzuek, berriz, diktadore onberatzat dute[9]. Pertsonaia publiko eta popularra zen, bai Jugoslavian, bai atzerrian[10][11]. Gaur egun ere, buruzagi herrikoia izaten jarraitzen du Jugoslaviako herrialde ohietan[12]. Tito sinbolo bateratzailetzat zuten[13], bere barne-politikak Jugoslaviako federazioko nazioen elkarbizitza baketsua mantendu baitzuen. Nazioartean, arreta handiagoa lortu zuen Lerrokatu Gabeko Herrialdeen Mugimenduaren sortzaile gisa, Indiako Jawaharlal Nehru, Egiptoko Gamal Abdel Nasser, Ghanako Kwame Nkrumah eta Indonesiako Sukarnorekin batera[14]. Atzerrian, ospe oso ona zuen Gerra Hotzeko bi blokeetan; guztira, atzerriko 98 kondekorazio jaso zituen, Ohorezko Legioa eta Bainuaren Ordena barne.

Lehen urteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen Mundu Gerraren aurrekoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Titoren sorlekua Kumrovec herrian, Kroazia

Josip Broz 1892ko maiatzaren 7an[Oh 1] jaio zen Kumrovec herrian, Zagorje eskualdeko herri batean, Kroazia iparraldean. Garai hartan, Austria-Hungariako Inperioaren[Oh 2]. barruan, Kroazia-Eslavoniako Erresumaren parte zen. Franjo Brozen (1860–1936) eta Marijaren, ezkon-aurrean Javeršek (1864–1918), zazpigarren edo zortzigarren seme-alaba izan zen. Haren gurasoek dagoeneko zenbait haur zituzten hilak[17][18]. Broz bataiatu eta katoliko erromatar gisa hazi zen. Aita, Franjo, kroaziarra zen, eta haren familia hiru mende zeraman herrian bizitzen; ama, Marija, berriz, Podsreda herriko esloveniarra zen. Herriak 16 kilometrora zeuden bata bestearengandik, eta gurasoak 1881eko urtarrilaren 21ean ezkondu ziren. Franjo Brozek 4,0 hektareako finka bat eta etxe on bat jaso zituen oinordetzan, baina ez zuen arrakastarik lortu laborantza. Josipek haur hezkuntzako urteen zati handi bat bere amaren aiton-amonekin bizitzen eman zuen, Podsredan, non Martin Javeršek aitonaren gogokoen bihurtu zen. Eskolan hasteko Kumrovecera itzuli zenerako, eslovenieraz kroazieraz[19][20] baino hobeto hitz egiten zuen, eta pianoa[21] jotzen ikasia zen. Jatorri mistoa izan arren, Brozek kroaziartzat zuen bere burua, bere aita eta bizilagunak moduan[22][23][24].

1900eko uztailean[21], zortzi urte zituela, Broz Kumroveceko lehen hezkuntza eskolan sartu zen. Lau urte bete zituen bertan[20], 2. mailan huts egin, eta 1905ean graduatu zen[19]. Ikasketa mugatuen ondorioz, Titok ortografia eskasa izan zuen bizitza osoan. Eskola utzi ondoren, hasiera batean, amaren osaba batentzat lan egin zuen, eta, gero, gurasoen familia baserrian[20]. 1907an, aitak Estatu Batuetara emigratu nahi izan zuen, baina ezin izan zuen bidaiarako dirua bildu[25].

Horren ordez, 15 urte zituela, Brozek Kumrovec utzi, eta 97 kilometro inguru hegoalderantz bidaiatu zuen, Sisakera, non bere lehengusua, Jurica Broz, soldaduska egiten ari zen. Juricak jatetxe batean lana lortzen lagundu zion, baina Broz laster nekatu zen lan horretaz. Nikola Karas txekiar sarrailagile batengana jo zuen orduan, prestakuntza, janaria, logela eta mantenua barne hartzen zuen hiru urteko ikaskuntzarako. Aitak laneko arropa ordaindu ezin zuenez, Brozek berak ordaindu zuen. Handik gutxira, bere anaia gaztea Stjepan ere Karasen ikasle bihurtu zen[19][26].

Prestakuntza garaian, Broz 1909ko Maiatzaren Lehena ospatzera animatu zen, eta Slobodna Reč (Hitza Librea) egunkari sozialista irakurri, eta saldu zuen. 1910eko irailean, prestakuntza amaitu ondoren, Brozek bere kontaktuak erabili zituen Zagreben lana lortzeko. 18 urte zituela, Metaleko Langileen Sindikatuan sartu zen, eta bere lehen lan protestan parte hartu zuen[27]. Kroazia eta Esloveniako Alderdi Sozialdemokratan ere sartu zen[28].

1910eko abenduan itzuli zen etxera[29]. 1911ko hasieran, lan bila ibili zen, lehenengo Ljubljanan, gero Triesten, Kumrovecen eta Zagreben, non bizikletak konpontzen lan egin zuen. 1911ko Maiatzaren Lehenean egin zuen bere lehen greba[27]. Ljubljanan lanaldi labur baten ondoren[29], 1911ko maiatza eta 1912ko maiatza bitartean, Kamnik-Savinja Alpeetako Kamnikeko fabrika batean egin zuen lan. Hura itxi ondoren, Čenkov-era (Bohemia) aldatzea proposatu zioten. Bere lantoki berrira iristean, konturatu zen enpresaria bertako langile txekiarrak ordezkatzeko eskulan merkeagoak ekartzen saiatzen ari zela, eta berak eta beste batzuek greba ekintza arrakastatsu bat egin zuten enpresaburua atzera egitera behartzeko[Oh 3].

Jakin-minak bultzatuta, Broz Pilsenera joan zen bizitzera, eta han, denbora labur batez, Škoda Lantegietan lan egin zuen. Ondoren, Munichera joan zen, Bavariara. Mannheim-eko Benz auto fabrikan ere lan egin zuen, eta Ruhr eskualde industriala bisitatu zuen. 1912ko urrian, Vienara iritsi zen. Martin anaia nagusiarekin eta bere familiarekin gelditu zen eta Griedl Works-en lan egin zuen Wiener Neustadt-en lana lortu aurretik. Han Austro-Daimler-en lan egin, eta, sarritan, autoak gidatzeko eta probatzeko eskatzen zioten[31]. Garai horretan, denbora dezente eman zuen eskrima eta dantza ikasten[32][33], eta bere prestakuntza eta hasierako lan-bizitzan, alemana eta txekiera ere ikasi zuen egoki[34][Oh 4].

Lehen Mundu Gerra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1913ko maiatzean[34], Broz Austria-Hungariako Armadan errekrutatu zuten[36][Oh 5] nahitaezko bi urteko zerbitzua egiteko. Zagreben kokatutako Kroaziako Guardia Nazionaleko 25. Erregimentuan zerbitzatzeko eskatu, eta lortu zuen. 1913ko eta 1914ko neguan eskiatzen ikasi ondoren, Broz Budapesteko ofizialordeen (NCO) eskola batera bidali zuten[38], eta, ondoren, sarjentu nagusi mailara igo zuten. 22 urterekin, erregimentuko maila horretako gazteena zen[34][38][Oh 6]. Iturri batek gutxienez dio Austria-hungariar armadako sarjentu nagusi gazteena zela[40]; Erregimentuko esgrima lehiaketa irabazi ondoren[38], Broz bigarren sailkatu zen armadako esgrima txapelketetan, Budapesten, 1914ko maiatzean[40].

1914an, Lehen Mundu Gerra hasi eta gutxira, Kroaziako Guardia Nazionaleko 25. Erregimentua Serbiako mugarantz abiatu zen. Broz sedizioagatik atxilotu, eta gaur egungo Novi Sad-eko Petrovaradin gotorlekuan espetxeratu zuten[41]. Geroago, atxiloketa horren inguruko kontakizun kontrajarriak eman zituen; biografo bati esan zion mehatxatu zuela errusiar aldera ihes egingo zuela, baina baita auzi guztia akats administratibo batetik sortu zela ere esan zuen[38]. Hirugarren bertsioa izan zen entzun zutela esaten espero zuela Austria-Hungariako Inperioa garaitua izango zela[42]. Absoluzioa eman eta askatu ostean[43], bere erregimentua Serbiako frontean zerbitzatu zuen laburki, 1915 hasieran Galiziako ekialdeko frontera Errusiaren aurka borrokatzera bidali aurretik[38]. Zerbitzu militarraren kontakizunean, Brozek ez zuen aipatu Austriaren Serbiako inbasioaren porrotean parte hartu zuenik, baizik eta inpresio faltsua eman zuen Galizian baino ez zela borrokatu, serbiar iritzia minduko bailitzateke jakitean, 1914an, habsburgotarrekin borrokatu zela beren aurka[42]. Behin, berak agindutako behaketa pelotoia etsaien lerroen atze aldera joan zen, eta 80 soldadu errusiar harrapatu zituen, bizirik eramanez beren lerroetara. 1980an aurkitu zen Brozek sari bat jasotzeko gomendioa izan zuela ausardiagatik, eta presoak harrapatzeko ekimenagatik[44]. Titoren biografoak, Richard Westek, Titok bere historia militarra gutxietsi zuela idatzi zuen, Austriako Armadaren erregistroek soldadu ausarta zela erakusten baitzuten, eta horrek kontraesana sortzen zuen geroko baieztapenarekin, non bere buruaren autoretratuan esaten baitzuen Habsburgoko monarkiaren aurka eta nahi gabeko soldadu gisa aurka zegoen gerra batean egin zuela[45]. Brozen soldaduek kaisertreu (Enperadoreari fidel) hartzen zuten[46].

1915eko martxoaren 25ean[Oh 7], Broz zaldizko zirkasiar baten lantzak bizkarrean zauritu zuen[48], eta Bukovina ondoko errusiar eraso batean harrapatu zuten[49]. Harrapatzeari buruz Brozek idatzi zuen: «bat-batean eskuineko hegalak amore eman, eta, arrakalatik, zirkasiarren (Asiako Errusiakoak) zalditeria sartu zen. Konturatu baino lehen, gure posizioak gurutzatzen ari ziren; zaldietatik jauzi egin, eta gure posizioetara sartzen ziren. Haietako batek bi puntadun lantza sartu zidan sorbaldan, ezkerreko besoaren azpian. Geroago jakin nuenez, zirkasiarrak zaurituak sarraskitzen hasi ziren, beren ganibetekin ebakitzen, zorionez, errusiar infanteria posizioetara iritsi, eta orgiari amaiera eman zion»[47]. Orain, gerra-preso, Broz ekialderantz eraman zuten, Sviyazhsk hiriko monasterio zahar batean ezarritako ospitalera, Volga ibaian, Kazan inguruan[38]. Ospitalean egondako 13 hilabeteetan, pneumonia eta Tifus atakeak izan zituen, eta errusiera ikasi zuen bi eskola-nesken laguntzarekin, egile errusiar klasikoak ekarri zizkioten, hala nola Tolstoi eta Turgenev[38][47][50].

a colour photograph of a brown multi-storey building
Uspensko-Bogorodichny monasterioa, non Tito bere zaurietatik sendatu zen

Indartu ondoren, 1916aren erdialdean, Broz Samara gobernazioko Ardatov preso-kanpamendura eraman zuten, non bere trebetasunak erabili zituen inguruan zegoen herriko ale-errota mantentzeko. Urtearen amaieran, Kungurreko preso-kanpamendura eraman zuten, Perm ondoan, non presoak lan-presotzat erabili zituzten amaitu berria zen Transiberiar trenbidea mantentzeko[38]. Broz kanpamenduko preso guztien arduradun izateko izendatu zuten[51]. Denbora horretan, jabetu zen kanpamenduko langileak presondegietara bidalitako Gurutze Gorriko fardelak lapurtzen zituztela. Salatu zuenean, jipoitu, eta espetxeratu zuten[38]. Otsaileko Iraultzan, jendetza kartzelan sartu, eta Broz gerra-presondegira itzuli zen. Trenbidean lanean zegoela ezagututako boltxebike batek esan zion bere semea Petrograden zegoela ingeniaritza lanetan; beraz, 1917ko ekainean, Broz zaintzarik gabeko presoen kanpamentutik atera, eta hiri hartara zihoan merkantzia tren batean ezkutatu zen, non. lagunaren semearekin geratu zen[52][53]. Richard West kazetariak iradoki du Brozek Serbiako Armadako Jugoslaviako legioetan zerbitzatzeko boluntario izan beharrean zaintzarik gabeko kanpamentu batean geratzea aukeratu zuenez, oraindik ere Austria-Hungariako Inperioari leial zela; horrek ahultzen du baieztapena, ezen bera eta beste kroaziar gerra-preso batzuk gogoa handiz ikusten zutela iraultza eta haiek zapaltzen zituen inperioa suntsitzea espero zutela[46].

Broz, Petrogradera iritsi eta hilabete eskasera, uztaileko egunetako manifestazioak piztu ziren, eta Brozek bat egin zuen, gobernuko tropen tiropean[54][55]. Ondoren, Finlandiara ihes egiten saiatu zen Estatu Batuetara joan ahal izateko, baina mugan gelditu zen[56]. Ustezko beste boltxebike batzuekin batera atxilotu zuten, Aleksandr Kerenski buru zuen Errusiako behin-behineko gobernuaren ondorengo errepresioan. Pedro eta Paulo gotorlekuan egon zen preso hiru astez, Permeko hiritar errugabea zela esanez. Azkenean, ihes egindako preso bat zela onartu zuenean, trenez itzuli behar zen Kungurrera, baina, Jekaterinburg-en, ihes egin zuen, eta, ondoren, 3.200 kilometroko bidaiaren ostean, azaroaren 8an Siberiako Omskera iritsi zen beste tren bat hartu zuen[54][57]. Halako batean, poliziak trena miatu zuen ihes egindako preso baten peskizan, baina Brozen errusiera naturalak engainatu zituen[55].

Omsken, bertako boltxebikeek trena gelditu, eta Vladimir Lenin Petrogradoko kontrola bereganatu zuela esan zioten Brozi. 1917 eta 1918ko neguan Transiberiar trenbidea zaintzen zuen Nazioarteko Guardia Gorri batean errekrutatu zuten. 1918ko maiatzean, Boltxebikeen aurkako Txekoslovakiar Legioak Siberiako zati batzuen kontrola kendu zien indar boltxebikeei, Siberiako Behin-behineko Gobernua Omsken ezarri zen, eta Broz eta bere burkideak ezkutatu egin ziren. Une horretan, Brozek bertako 14 urteko neska bat ezagutu zuen, Pelagija "Polka" Belousova, eta hark ezkutatu, eta, ondoren, Omsk-etik 64 kilometrora zegoen kazakh herri batera ihes egiten lagundu zion[54][58]. Brozek berriro lan egin zuen bertako errota mantentzen 1919ko azarora arte, Armada Gorriak Omsk berreskuratu zuen Alexander Koltxaken Errusiako Behin-behineko Gobernuari leial ziren indar zurietatik. Omskera itzuli, eta, 1920ko urtarrilean, Belousovarekin ezkondu zen[Oh 8]. Ezkondu zirenean, Brozek 27 urte zituen, eta Belousovak 15[60]. Brozek geroago idatzi zuen, Errusian egon zen garaian, Lenini buruz asko entzun zuela, Trotskiri buruz pixka bat, eta «Stalini dagokionez, Errusian egon nintzen denboran, ez nuen inoiz bere izena entzun»[59]. 1920ko udazkenean, emaztea haurdun zegoela, jaioterrira itzuli ziren: trenez Narvara, itsasontziz Szczecinera eta, gero, trenez Vienara, nora irailaren 20an iritsi baitziren. Urriaren hasieran, Broz Kumrovecera itzuli zen, orduan serbiar, kroaziar eta esloveniarren erreinua zena, eta bere ama hila zela eta bere aita Jastrebarskora (Zagrebetik gertu) joan zela ikasi zuen[54]. Iturburuak ez datoz bat esaterakoan Broz, Errusian zegoen bitartean, Sobietar Batasuneko Alderdi Komunistan sartu zen ala ez, baina esan zuen Jugoslaviako Alderdi Komunistan sartu zen lehen aldia Zagreben izan zela, jaioterrira itzuli ondoren[61].

Espainiako altxamendu faxista[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1936an Espainiako Gerra Zibilean borrokatu ziren Nazioarteko Brigadak antolatzeaz arduratu zen Parisen. 1937an Jugoslaviako Alderdi Komunistako idazkari nagusi egin zuten. Alemaniar naziek Sobietar Batasunaren aurkako gerra aldarrikatu ondoren (1941eko ekaina), Titok alemaniarren aurkako erresistentziara deitu zien Jugoslaviako herri guztiei eta politika eskubide berberak agindu zizkien gerra bukatutakoan. 1941eko udazkenaren hasieran, Jugoslaviako lurraldeen erdia baino gehiago berreskuratu zuten Titoren alderdikideek eta Jugoslaviako Armadako soldaduek. 1941etik aurrera, gerrilla talde bereziak eratu zituen alemaniarrei eusteko. 1943an gudu larriak izan ziren partisanoen eta nazien artean eta Tito zauritu zuten horietako batean. Italiako faxistak errenditu ondoren (1943ko iraila), Titok Jugoslaviako behin-behineko gobernua eratu zuen eta mariskal titulua eman zioten. 1945ean erabat menderatu zituzten partisanoek naziak eta kolaboratzaileak eta Tito aukeratu zuten Jugoslaviako estatu federal berriko buruzagi.

Jugoslaviako Gobernua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gobernu berriak bere programa herri demokrazian oinarritu zuen, eta Sobietar Batasunaren aginduetatik aparte jardun: 1948an, Stalinek Titorekiko harremanak hautsi zituen. 1953an, Titok konstituzio berria aldarrikatu zuen, eta Jugoslaviako Errepublika Sozialisten Federazioa sortu. Stalin hil ondoren (1953), Nikita Khrustxevek eta Titok adiskidetze hitzarmena sinatu zuten Belgraden (1955), baina Titok ez zuen bere politika aldatu eta bloke kapitalistaren eta bloke sozialistaren arteko herri neutralen erakundea bultzatu zuen. Albania, Txina eta Vatikanorekiko harremanak bideratu zituen, eta sobietar armada Txekoslovakian sartu izana salatu zuen (1968). Jugoslaviaren barruan, demokraziaren oinarriak estatuko erakundeetan sendotzen saiatu zen. 1971n, bere ondorengo gobernuaren geroaz arduraturik, bost errepubliketako lehendakarien kontseilua bultzatu zuen Jugoslaviako goi agintaritzarako, eta hala egin zuten 1980an bera hil zenean.

Oharrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Tito Jugoslaviako presidente bihurtu ondoren, maiatzaren 25ean ospatu zuen urtebetetzea, 1944ko nazien bere bizitzaren aurkako saiakeraren hutsa ospatzeko. Alemaniarrek Titoren urtebetetzea maiatzaren 25ean zela esaten zuten dokumentu faltsuak aurkitu zituzten, eta horregatik egin zioten eraso egun horretan[15]
  2. ↑ Titoren jaiotzaren izenari, datari eta kokapenari buruz "zalantza izpirik ere ez egon", Jugoslavia ohiaren leku guztietan jende askok sinestu egiten du bere jatorriari buruzko hainbat zurrumurru[16]
  3. ↑ Ridleyk aditzera ematen du: hilez geroztik, garai horretako bere bizitzari buruz idatzitako istorioak egon direla, eta horietako batzuek diote 1912an neska txekiar batekin ezkondu zela eta harekin seme bat izan zuela. Ridleyren arabera, istorio hauek "ia ezinezkoak dira egiaztatzea"[30]
  4. ↑ Ridleyk dio biografo ezagun batzuek esaten dutela, faltsuki, Vienan bigarren aldiz ezkondu zela eta seme bat izan zuela.[35]
  5. ↑ Armadan errekrutatu zutenean, bere jaioteguna 1892ko martxoaren 5a datarekin erregistratu zen.[37]
  6. ↑ Vinterhalter-ek dio sarjentu mailara igo zela, ofizialorde prestakuntza (NCO) amaitu ondoren.[39]
  7. ↑ Westek martxoaren 21aren data ematen du,[47] eta Ridleyk apirilaren 4a
  8. ↑ Westek dio ezkontza 1919aren erdialdean izan zela.[59]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ (Ingelesez) «Josip Broz Tito | Biography & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-04-30 (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).
  2. ↑ (Ingelesez) Jeffreys-Jones, Rhodri. (2013-06-13). In Spies We Trust: The Story of Western Intelligence. OUP Oxford ISBN 978-0-19-958097-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).
  3. ↑ (Ingelesez) Batinić, Jelena. (2015-05-12). Women and Yugoslav Partisans: A History of World War II Resistance. Cambridge University Press ISBN 978-1-316-30028-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-11).
  4. ↑ Bremmer, Ian (2007). The J Curve: A New Way to Understand Why Nations Rise and Fall. Simon & Schuster. p. 175. ISBN 978-0-7432-7472-2
  5. ↑ Andjelic, Neven (2003). Bosnia-Herzegovina: The End of a Legacy. Frank Cass. p. 36. ISBN 978-0-7146-5485-0
  6. ↑ McGoldrick 2000, 17 orr. .
  7. ↑ Roberts, Walter R. (1973). Tito, Mihailović, and the Allies 1941–1945. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. p. 309. Churchill, who said that Tito was a dictator ...
  8. ↑ Pavlowitch, Stevan K. (1992). Tito – Yugoslavia's Great Dictator: A Reassessment. Columbus, OH: Ohio State University Press.
  9. ↑ (Ingelesez) Shapiro, Susan G.; Shapiro, Ronald. (2015-01-24). The Curtain Rises: Oral Histories of the Fall of Communism in Eastern Europe. McFarland ISBN 978-0-7864-8167-5. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  10. ↑ (Ingelesez) «At 85, Tito Looks Healthy and Wealthy, Is Called Wise» Washington Post 2023-12-20 ISSN 0190-8286. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  11. ↑ Bokovoy, Melissa Katherine; Irvine, Jill A.; Lilly, Carol S. (1997). State-society Relations in Yugoslavia, 1945–1992. Palgrave Macmillan. p. 36. ISBN 0-312-12690-5
  12. ↑ Pantovic, Milivoje (16 November 2016). "Vucic Rivals Tito as Serbia's Best Leader, Poll Shows". BalkanInsight. Retrieved 10 December 2023.
  13. ↑ Cottam, Martha L.; Dietz-Uhler, Beth; Mastors, Elena; Preston, Thomas (2009). Introduction to political psychology. Psychology Press. p. 243. ISBN 978-1-84872-881-3
  14. ↑ Willetts, Peter (1978). The Non-aligned Movement: The Origins of a Third World Alliance. p. xiv.
  15. ↑ Vinterhalter 1972, 43 orr. .
  16. ↑ Ridley 1994, 42 orr. .
  17. ↑ Vinterhalter 1972, 44 orr. .
  18. ↑ Ridley 1994, 44 orr. .
  19. ↑ a b c Vinterhalter 1972, 49 orr. .
  20. ↑ a b c Swain 2010, 5 orr. .
  21. ↑ a b Ridley 1994, 46 orr. .
  22. ↑ Minahan 1998, 50 orr. .
  23. ↑ Lee 1993, 9 orr. .
  24. ↑ Laqueur 1976, 218 orr. .
  25. ↑ West 1995, 32 orr. .
  26. ↑ Swain 2010, 5–6 orr. .
  27. ↑ a b Swain 2010, 6 orr. .
  28. ↑ Dedijer 1952, 25 orr. .
  29. ↑ a b Ridley 1994, 54 orr. .
  30. ↑ Ridley 1994, 55 orr. .
  31. ↑ Ridley 1994, 55–56 orr. .
  32. ↑ Vinterhalter 1972, 55 orr. .
  33. ↑ Swain 2010, 6–7 orr. .
  34. ↑ a b c West 1995, 33 orr. .
  35. ↑ Ridley 1994, 57 orr. .
  36. ↑ Vinterhalter 1972, 58 orr. .
  37. ↑ Ridley 1994, 43 orr. .
  38. ↑ a b c d e f g h i Swain 2010, 7 orr. .
  39. ↑ Vinterhalter 1972, 64 orr. .
  40. ↑ a b Ridley 1994, 59 orr. .
  41. ↑ Ridley 1994, 62 orr. .
  42. ↑ a b West 1995, 40 orr. .
  43. ↑ Ridley 1994, 62–63 orr. .
  44. ↑ West 1995, 41–42 orr. .
  45. ↑ West 1995, 41 orr. .
  46. ↑ a b West 1995, 43 orr. .
  47. ↑ a b c West 1995, 42 orr. .
  48. ↑ Gilbert 2004, 138 orr. .
  49. ↑ Frankel 1992, 331 orr. .
  50. ↑ Ridley 1994, 64 orr. .
  51. ↑ Ridley 1994, 65 orr. .
  52. ↑ Swain 2010, 7–8 orr. .
  53. ↑ Ridley 1994, 66–67 orr. .
  54. ↑ a b c d Swain 2010, 8 orr. .
  55. ↑ a b Ridley 1994, 67 orr. .
  56. ↑ West 1995, 44 orr. .
  57. ↑ Ridley 1994, 67–68 orr. .
  58. ↑ Ridley 1994, 71 orr. .
  59. ↑ a b West 1995, 45 orr. .
  60. ↑ Ridley 1994, 76 orr. .
  61. ↑ Ridley 1994, 77 orr. .

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Egunkari eta aldizkariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irakurketa gehiago[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Batty, Peter. (2011). Hoodwinking Churchill: Tito's Great Confidence Trick. Shepheard-Walwyn ISBN 978-0-85683-282-6..
  • Đilas, Milovan. (2001). Tito: The Story from Inside. Phoenix Press ISBN 978-1-84212-047-7..
  • Huot, Major Louis. (1945). Guns for Tito. L. B. Fischer.
  • Maclean, Fitzroy. (1957). Disputed Barricade. London: Jonathan Cape.,halaber The Heretic. . argitaratua
  • Maclean, Fitzroy. (1949). Eastern Approaches. London: Jonathan Cape.
  • Maclean, Fitzroy. (1980). Tito: A Pictorial Biography. McGraw-Hill ISBN 978-0-07-044671-7..
  • (Ingelesez) Pirjevec, Jože. (2018). Tito and His Comrades. University of Wisconsin Pres ISBN 978-0-299-31770-6..
  • Vukcevich, Boško S.. (1994). Tito: Architect of Yugoslav Disintegration. Rivercross Publishing ISBN 978-0-944957-46-2..

Historiografia eta memoria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Beloff, Nora. (1986). Tito's Flawed Legacy: Yugoslavia and the West Since 1939. Westview Pr ISBN 978-0-8133-0322-2.. online
  • Carter, April. (1989). Marshal Tito: A Bibliography. Greenwood Press ISBN 978-0-313-28087-0..
  • Cicic, Ana. "Yugoslavia Revisited: Contested Histories through Public Memories of President Tito." (2020). sarean
  • Cosovschi, Agustin. "Seeing and Imagining the Land of Tito: Oscar Waiss and the Geography of Socialist Yugoslavia." Balkanologie. Revue d'études pluridisciplinaires 17.1 (2022). online
  • Foster, Samuel. Yugoslavia in the British imagination: Peace, war and peasants before Tito (Bloomsbury Publishing, 2021) online. Ikus, gainera online book review
  • Trošt, Tamara P. "The image of Josip Broz Tito in post-Yugoslavia: Between national and local memory." in Ruler Personality Cults from Empires to Nation-States and Beyond (Routledge, 2020) pp. 143–162. online


Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Josip_Broz_Tito&oldid=9792765"(e)tik eskuratuta